“We merken dat er weer een R in de maand zit. De herfst is in aantocht”, leest Tjeerd Heidstra terug in het maandelijkse overzicht van de opbrengsten van zonnepanelen in de wijk. Met 292,5 kWh opbrengst van zijn veertien panelen heeft hij in deze natte septembermaand toch een aardige score behaald, ruim boven het gemiddelde van wat een Nederlands huishouden per maand aan elektra verbruikt – zo’n 250 kWh.

Het maandelijkse overzicht is een van de manieren om de wijkbewoners gezamenlijk bij de transitie naar duurzame energie te betrekken, legt Heidstra, voorzitter van de energiecoöperatie Westeinde in Leeuwarden, uit. Van de 1700 woningen in de jaren zeventig-wijk hebben er inmiddels zo’n 270 zonnepanelen op het dak.

Gezamenlijke zonnepanelen

En bij die zonnepanelen begon ook het verhaal van de energiecoöperatie. “We zijn met een paar mensen een actie begonnen om gezamenlijk zonnepanelen aan te schaffen en zo korting te bedingen bij de leveranciers. Dat werd een doorslaand succes”, zegt de voorzitter van de stichting Westeinde Energieneutraal Rob Duvergé aan tafel in buurtcentrum Eeltsje’s Hiem. De gepensioneerde medewerker van de Provinciale Waterstaat Fryslân wilde graag ‘iets voor de wijk doen’, net als de eveneens gepensioneerde medewerker stadsontwikkeling in Leeuwarden Tjeerd Heidstra.

Energiedemocratie

Wat zich in Leeuwarden ontspon, zou je ‘energiedemocratie’ kunnen noemen: burgers die op lokaal niveau met de overgang naar duurzame energie aan de slag gaan. Om hier inspraak in te hebben, of zelfs, zoals in Leeuwarden, er zelf vorm aan te geven. In het Klimaatakkoord is de ambitie uitgesproken om bij hernieuwbare energie op land 50 procent ‘eigendom van de lokale omgeving’ te maken. Een eerlijke verdeling van de ‘lusten en lasten’, daar gaat het om. “Burgers en bedrijven moeten de kans krijgen om mee te denken over waar projecten gerealiseerd worden en zo mogelijk ook kunnen delen in de opbrengst.”

In Westeinde begon die energiedemocratie kleinschalig. Heidstra, Duvergé en enkele andere enthousiaste wijkgenoten gingen na de zonnepanelenactie door met gezamenlijke inkoop van vloer- en spouwmuurisolatie, een tochtstripactie en twee keer per jaar een energiecafé. Toen dat allemaal aansloeg, kwam er als klap op de vuurpijl een ambitieus plan op tafel voor een zonnepark. Net buiten de wijk, op een oud stuk snelweg tussen Leeuwarden en Marssum.

Het doel, verklaart Duvergé: “Een energieneutraal Westeinde, doordat we de opbrengsten van het zonnepark volledig gebruiken voor de verduurzaming van de wijk Westeinde en het aanpalende Valeriuskwartier.” De gemeente was direct enthousiast, zegt hij. Maar een eerste subsidie-aanvraag bij de zogenaamde SDE+-regeling (Stimulering Duurzame Energie) strandde, omdat de omgevingsvergunning niet op tijd binnen was.

Geen geld op de bank

Nu, vijf jaar later, is net de eerste paal toch de grond in gegaan voor dit unieke project: een flink zonnepark met 10.000 zonnepanelen. Een kleine 1.000 huishoudens kunnen hiermee van stroom worden voorzien. Het hele project wordt gerund door vrijwilligers uit de buurt.

Waarom duurde het zo lang? Duvergé: “Naast de subsidieperikelen kostte het ook de nodige tijd om de provincie – de grondeigenaar – ervan te overtuigen dat zo’n park bij vrijwilligers in goede handen is.” “Maar we hebben het gelukkig niet alleen hoeven doen”, vult Heidstra aan. “We hebben veel technische en juridische ondersteuning gehad van de Energiewerkplaats Friesland. En het Fûns Skjinne Fryske Enerzjy en Triodos Bank financieren het zonnepark.”

Inpassing in het landschap

“We vinden het belangrijk deze burgerinitiatieven mogelijk te maken”, verklaart relatiemanager Harold Hofenk van Triodos Bank. “Dit project is voor ons om twee redenen extra aantrekkelijk. De locatie van het park op de plek van een oude snelweg die je daarmee een nieuwe bestemming geeft. En dat de opbrengst, anders dan bij commercieel geëxploiteerde parken, in de wijk wordt geïnvesteerd.”

Hofenk: “We financieren ook zonneparken van grotere energiebedrijven. Dat is nodig om de klimaatdoelen te halen. Maar daarnaast is het voor ons minstens zo belangrijk om burgerinitiatieven te ondersteunen omdat je hiermee iedereen meekrijgt in de energietransitie. Dat kost wat meer tijd en je moet de coöperatie meer begeleiding geven, maar het past heel goed bij waar wij als bank voor staan.” Hofenk wijst op de nieuwe visie van de bank op energie en klimaat, met energiedemocratie en een gedecentraliseerde energiemarkt als twee van de belangrijke pijlers.

“Bij de plaatsing van een zonnepark zijn de inpassing in het landschap en het draagvlak bij de omwonenden cruciaal”, vervolgt Hofenk. “In zo’n wijkproject worden alle bezwaren van omwonenden serieus genomen, want je komt elkaar weer tegen bij de supermarkt. Bij Westeinde bijvoorbeeld hebben we vroegtijdig met een bewoner overlegd. Er is een strook vrijgehouden bij de aanleg van het park, waardoor hij straks nog steeds vrij zicht heeft.”

Sociale onderneming

Waar de drijvende krachten achter de energiedemocratie vaak gepensioneerden zijn die veel tijd in kunnen zetten, is het in de andere noordelijke hoofdstad een heel ander verhaal. Grunneger Power, een van de grootste energiecoöperaties van het land, begon in 2012 als een initiatief van ‘stadjers’ die de energietransitie in de stad Groningen vooruit wilden helpen.

De vrijwilligersclub groeide in korte tijd uit tot een sociale onderneming met elf betaalde krachten die Groningse wijken helpen met verduurzaming. Dat kan de verkoop van groene stroom zijn, de aanschaf van zonnepanelen zijn, op eigen dak of elders, plannen ontwikkelen voor autodelen, of zelfs nadenken hoe de hele wijk van het gas af kan.

“Het is typerend voor Groningen dat we een echte energiedemocratie tot stand willen brengen”, zegt Anne Huizinga van Grunneger Power. “Al vanaf de jaren negentig is er hernieuwbare energie ontwikkeld in Nederland, maar meestal door marktpartijen samen met de overheid. Het is tijd dat de energietransitie een zaak van de burgers wordt. Wij willen dat bewoners gezamenlijk de energiebronnen bezitten. In een gesloten ecosysteem waarbij de opbrengsten van die bronnen weer geïnvesteerd worden in verdere verduurzaming van hun buurt.”

Huurverhoging terugverdiend

Bijzonder aan de Groningse coöperatie is dat ook huurders hun steentje bij kunnen dragen aan verduurzaming, dankzij samenwerking met woningcorporatie Nijestee. “We hebben huurders zonnepanelen op hun dak aangeboden. Nijestee wilde ze financieren via een kleine huurverhoging. Dat wij ze aanboden, gaf de bewoners meer vertrouwen dan wanneer de corporatie het had gedaan. Toen de panelen eenmaal geplaatst werden, sloten steeds meer huurders zich aan. En de huurders bleken de huurverhoging makkelijk terug te verdienen met de opbrengst van de panelen. Dat was voor iedereen winst.”

Van het gas af

Grunneger Power is in meerdere opzichten een uitzondering, bevestigt Katrien Prins van kennisplatform Hieropgewekt. “Jonge mensen zijn wel enthousiast te krijgen, maar ze hebben vaak geen tijd om bestuurstaken te vervullen. En iedereen meekrijgen blijft lastig. Samen in een energiecoöperatie actief zijn, bevordert de cohesie in een wijk. Maar zo’n coöperatie van de grond krijgen lukt het beste in een wijk waar die cohesie al bestaat.”

In zijn totaliteit worden de energiecoöperaties steeds volwassener en leren ze van elkaar zodat niet ieder opnieuw het wiel hoeft uit te vinden, stelt Prins. “We merken het aan de thema’s die ingebracht worden op het Hieropgewekt Event, jaarlijks in november. Het gaat steeds minder over de basics, zoals de aanleg van zonnedaken in de wijk.

Veel coöperaties zijn inmiddels bezig met plannen voor de warmtetransitie, hoe ze hun wijk van het gas af kunnen krijgen. Daarnaast merken we dat projectontwikkelaars contact zoeken met de coöperaties. Ze beseffen dat ze draagvlak nodig hebben voor hun zonne- of windpark en zijn bereid omwonenden erbij te betrekken en soms mee te laten profiteren.”

Lange adem

Katrien Prins constateert met Harold Hofenk dat de coöperaties, zoals Westeinde en Grunneger Power, ondernemender worden en ambitieuzere projecten aanpakken. “Kleinschalige projecten waren er al veel langer”, zegt Hofenk. “Maar ik zie nu dat er professionalisering en opschaling optreedt, en dat er ook steeds meer partijen opstaan die energiecoöperaties helpen om grotere initiatieven te realiseren.”

Hoe dan ook, met alle ondersteuning die voorhanden is, blijft een groot project een zaak van de lange adem en veel geduld, beamen Heidstra en Duvergé in Leeuwarden. “De leden van onze energiecoöperatie werden in die vijf jaar wel eens ongeduldig: dit duurt zo lang, en wat hebben wij er nu aan? Maar in mei gaat het zonnepark opgeleverd worden en dan profiteert de hele wijk.”

Fotografie: Grunneger Power en Westeinde Energieneutraal