Denise Harleman, oprichter van Collectief Kapitaal, kreeg tijdens de coronapandemie als zzp'er geen overheidssteun en verloor haar inkomen. De overheid sprak veel over ‘solidariteit’, maar in de praktijk ontbrak die. Dit zette haar aan het denken: wat betekent solidariteit eigenlijk, en hoe kunnen we dat beter organiseren?

Het werd het begin van de stichting Collectief Kapitaal, een burgerbeweging die een einde wil maken aan bestaansonzekerheid. Denise: “Collectief Kapitaal bestaat uit mensen door heel Nederland die een samenleving willen waarin ieder mens een waardig en stabiel bestaan kan opbouwen. In eerste instantie gebeurt dat door geld van bedrijven en particulieren te verzamelen en te delen met mensen die dat nodig hebben.”

Maar Denise kwam er al snel achter dat bestaansonzekerheid voorkomen om veel meer draait dan alleen geld. “Bestaansonzekerheid kan in onze samenleving bestaan omdat we veel structuren van ongelijkheid in stand houden. Werken loont bijvoorbeeld te weinig, terwijl het opbouwen van vermogen juist te voordelig uitpakt. Dat zorgt voor steeds groter wordende kansenongelijkheid. Die structuren moeten we met elkaar doorbreken. Niet alleen op het gebied van wet- en regelgeving, maar ook in de manier waarop we met elkaar omgaan.”

Ieder mensenleven telt

Zo verschoof de nadruk van geld inzamelen naar contact met elkaar. “Als wij als samenleving echt een eerlijkere verdeling willen van geld, middelen en macht, heb je daar ander beleid voor nodig. Maar dat beleid begint met een samenleving waarin ieder mensenleven echt telt. Je kan regels veranderen tot je een ons weegt. Maar om het écht te veranderen, moeten we eerst begrijpen wat het betekent om een leven te leiden waarin ongelijkheid en bestaansonzekerheid continu een rol spelen.”

Geld doneren aan Collectief Kapitaal betekent in veel gevallen dan ook in het initiatief stappen, om samen na te denken over een samenleving waarin we weer naar elkaar omkijken. Zo ontstonden er verschillende kleinere collectieven in steden als Utrecht, Amsterdam en Arnhem. “Het leidt tot ontmoetingen en gesprekken tussen mensen met heel verschillende levens. Het opent ogen, brengt vooroordelen aan het licht en levert begrip op. Zo ontstaan nieuwe ideeën over hoe een samenleving eruit kan zien.”

Een buffer van 1.000 euro

Voor een nieuw project van Collectief Kapitaal, de Bestaansbalans, zocht Denise de samenwerking op met Gemeente Utrecht. Met een crowdfundingsactie halen ze geld op voor mensen in de bijstand, specifiek voor mensen die parttime werken naast hun uitkering. Het doel is om 100.000 euro in de pot te verzamelen, waarmee minstens 100 mensen geholpen worden met een buffer van 1.000 euro.

Die buffer is bedoeld om verrekeningen op te vangen. Dat werkt nu nog zo: als je bijstand ontvangt en parttime werkt om extra te verdienen, wordt dat inkomen iedere maand verrekend met je uitkering. Dat leidt vaak tot financiële onzekerheid, zeker bij wisselende inkomsten. De buffer van de Bestaansbalans vangt die verrekening op. Dat zorgt voor meer inkomenszekerheid en geeft parttimers in de bijstand de ruimte om zonder stress te blijven werken. Tegelijkertijd willen Collectief Kapitaal en gemeente Utrecht een krachtig signaal afgeven aan de landelijke politiek en samenleving: het huidige systeem faalt in het bieden van echte bestaanszekerheid.

Weer deelnemen aan de samenleving

Collectief Kapitaal rolde eerder een vergelijkbaar project uit, waarbij mensen tijdelijk 1.000 euro per maand kregen. Dat bleek heel waardevol: “Mensen kunnen weer iets leuks met hun kinderen doen, of een cadeautje kopen met kerst. Ze hebben even ademruimte, ontwikkelen weer zelfvertrouwen. Het maakt sommigen schuldenvrij. Het verandert levens.”

De gemeente kiest mensen die in aanmerking komen. Deze mensen wordt ook gevraagd of ze behoefte hebben om aan iemand gekoppeld te worden uit het Collectief. Denise vult aan: “Het idee van de Bestaansbalans is om een buffer te geven, zodat iedereen alle rekeningen en boodschappen kan betalen. Het brengt bestaanszekerheid een beetje dichterbij. Daarnaast zorgt het ervoor dat mensen weer deel kunnen nemen aan de samenleving. De Bestaansbalans stimuleert verbinding met elkaar. Want mensen die onder het bestaansminimum leven, hebben niet de luxe om een avondje bij elkaar te komen. De huidige verdeling geeft niet ieder mens de mogelijkheid een waardig bestaan op te bouwen. Door geld te herverdelen, starten we zelf alvast met het verkleinen van de ongelijkheid.”

Financiële kwetsbaarheid stijgt

Zohra Lazaar, medewerker Werk & Inkomen gemeente Utrecht, is vanuit de gemeente betrokken bij de Bestaansbalans. De financiële kwetsbaarheid van huishoudens is een groot probleem, vertelt ze. “Bestaansonzekerheid neemt enorm toe, onder een steeds grotere groep van de bevolking. Er zijn steeds meer mensen die aanspraak maken op een bijstandsuitkering. Bijvoorbeeld een toenemend aantal mensen met [markermultiproblematiek,] jongeren met psychische problemen en academisch geschoolde personen die niet (genoeg) kunnen werken.”

Er bestaat veel schaamte, met name onder de groep die wel werkt maar niet kan rondkomen, vertelt Zohra. “Mensen voelen zich minderwaardig. Dat kan leiden tot isolatie, eenzaamheid of een negatieve impact op de fysieke gezondheid van mensen. Daarbij ontmoedigt de manier waarop dingen gaan dus om de stap naar parttime werken vanuit de bijstand te zetten.” Denise illustreert dit aan de hand van haar eigen ervaring. “Ik viel een tijd lang onder de groep bestaansonzekeren. Maar wat sporen in mij heeft achtergelaten, is niet het feit dat ik ooit weinig geld had. Wat impact maakte, is dat ik dag in dag uit minderwaardig ben behandeld. Vanuit Den Haag, maar ook hoe wij als mensen met elkaar omgaan.”

Een pleister op een kapot systeem

Gemeente Utrecht zocht al langer naar een manier om parttime werkenden in de bijstand de hulp te bieden die ze nodig hebben. Binnen de huidige wet- en regelgeving zijn er weinig mogelijkheden.  Daarom kiest de gemeente nu voor deze onorthodoxe samenwerking. Het is voor het eerst dat de afdeling Werk en Inkomen van gemeente Utrecht samenwerkt met een burgerbeweging. Zohra: “Deze samenwerking is ook een protest richting de rijksoverheid, om de problemen die er zijn met de bijstandswet aan de kaak stellen. Mensen die een uitkering ontvangen, willen we juist motiveren om weer te beginnen én te blijven werken. We willen dat iedereen op een betekenisvolle manier mee kan doen in de samenleving. Maar wij moeten het als ambtenaren doen met de huidige bijstandswet, en die blijkt voor een hoop mensen niet toereikend. Dat willen we doorbreken.”

Denise: “Het doel is te laten zien hoe kapot ons systeem is, en dat je als gemeente alleen nog maar pleisters kan plakken zolang er in Den Haag geen ruimte is voor fundamentele verandering. Het is eigenlijk een schreeuw om hulp aan de overheid. Vanuit de mensen die een uitkering ontvangen, vanuit de gemeente Utrecht, en vanuit ons als burgerbeweging. Samen zeggen we, vanuit alle gelederen van de samenleving: we pikken het gewoon niet meer.”

Erkenning van het probleem

Een van de eerste stappen die nodig zijn volgens Zohra, is een stukje erkenning. “Simpelweg de bevestiging dat dit probleem er is. En vooral dat het anders kan.” Ze hoopt dat wanneer De Bestaansbalans een succes is, de overheid dit ziet als basis voor een oplossing in de herziene Participatiewet in Balans. Denise vertelt dat ook andere gemeenten al interesse hebben getoond in deze handreiking naar mensen in de bijstand.

“We hopen dan ook dat er zoveel mogelijk mensen meedoen. Dat kan in eerste instantie de vorm aannemen van kapitaal delen door te doneren aan onze crowdfunding. Maar je kan Collectief Kapitaal ook in het gezelschap komen versterken. In Utrecht of een van de andere plekken in Nederland. Tijdens de crowdfunding organiseren we allerlei activiteiten om alvast met elkaar in gesprek te gaan over thema's als toenemende ongelijkheid en burgerlijke ontevredenheid. Iedereen is welkom om mee te denken.”