Minder schadelijke uitstoot, autonomie op het gebied van energie, nieuwe en duurzame verdienmodellen… Het is niet voor niets dat Europa een snelle omslag naar hernieuwbare energie maakt. De voordelen zijn evident. Maar het elektriciteitsnet kan die transitie op veel plekken nauwelijks bijbenen. Een belangrijke vraag is dan ook: stokt de Europese energietransitie straks door de snelheid waarop die plaatsvindt?

Van voorspelbaar naar grillig

De problemen die zich nu voordoen, hebben alles te maken met de manier waarop energie wordt opgewekt. Tot het einde van de jaren negentig werd elektriciteit bijna uitsluitend geleverd door gecentraliseerde elektriciteitscentrales. Ronald Huisman, hoogleraar Duurzame energie financiering aan de Erasmus Universiteit Rotterdam: “Die kunnen voorspelbaar en flexibel energie leveren. Maar hernieuwbare energiebronnen, zoals wind en zon, zijn wat dat betreft complexer.”

Deze duurzame energiebronnen produceren namelijk alleen elektriciteit als de natuur dat toelaat (lees: als de zon schijnt en/of de wind waait). Dat leidt tot pieken en dalen in energielevering, ofwel een grilligere energievoorziening.

Netcongestie: een steeds groter probleem

Het huidige elektriciteitsnet is niet ingericht voor deze nieuwe realiteit en ‘piept en kraakt’ dan ook op steeds meer plekken. Het net is namelijk ontworpen in een periode waarin elektriciteit in één richting stroomde. Van de grote elektriciteitscentrales naar gebruikers. Maar tegenwoordig wekken consumenten en bedrijven óók energie op. En wat ze zelf niet gebruiken, leveren ze terug aan het net.

Netcongestie is daardoor op steeds meer plekken een probleem. Dit fenomeen is het beste te omschrijven als file op het elektriciteitsnet. Anders gezegd: het elektriciteitsnet is vol (ook in Nederland) en dat zorgt er bijvoorbeeld voor dat nieuwe bedrijven, zonne- en windparken, en soms zelfs hele woonwijken (zoals in Almere) niet aangesloten kunnen worden. Kay van der Kooi, senior investeringsmanager bij Triodos Investment Management: "Het elektriciteitsnet is nooit ontworpen voor het huidige niveau van gedecentraliseerde energieopwekking. We hebben te maken met een verouderde infrastructuur, die de nieuwe realiteit nauwelijks aankan."

Slimmere infrastructuur is noodzakelijk

Het huidige elektriciteitsnet is het beste te omschrijven als een ‘dom net’, stellen Huisman en Van der Kooi. Het kan namelijk niet omgaan met de schommelingen in vraag en aanbod die met hernieuwbare energie gepaard gaan. Om de energietransitie echt te laten slagen, moet het net dan ook slimmer worden, compleet met real-time databeheer, oplossingen voor energieopslag en dynamische prijsmodellen. Maar ook voor consumenten is er werk aan de winkel, stelt Huisman: "Wij denken niet na over wanneer elektriciteit het goedkoopst of meest beschikbaar is. We gebruiken het gewoon, wanneer we willen. Dat moet veranderen. Ook de consument moet slimmer worden, om de druk op het net te verzachten."

De kloof tussen kapitaal en innovatie

Maar… Er is niet alleen slecht nieuws. De uitdagingen van de energietransitie bieden ook investeringskansen. “Waar schaarste is, is waarde”, aldus Van der Kooi. De wisselvalligheid van de energieprijzen biedt bijvoorbeeld kansen voor nieuwe toepassingen, zoals energieopslag en slimme netten. Zo kunnen batterijen het net ondersteunen door overschotten van elektriciteit tijdelijk op te slaan en terug te leveren op momenten van schaarste. Met slimme netwerken is het mogelijk om vraag en aanbod beter te voorspellen en beheren en de efficiëntie van het elektriciteitsnet te verbeteren.

Mogelijkheden en kansen genoeg dus en die worden inmiddels ook mondjesmaat uitgerold. Maar het gaat nog niet snel genoeg, aldus Van der Kooi. Dat komt onder andere door uitdagingen op het gebied van financiering, zegt hij. Grote institutionele investeerders, zoals pensioenfondsen, zijn bijvoorbeeld vooral op zoek naar schaalbare en risicoloze investeringen. Maar nieuwe energietechnologieën bevinden zich vaak nog in de ontwikkelingsfase. Van der Kooi: “Het overbruggen van deze kloof tussen beschikbaar kapitaal en innovatieve projecten is cruciaal om de energietransitie te laten slagen.”

Is de energietransitie in gevaar?

De uitdagingen voor de Europese energietransitie zijn dus groot. Maar Huisman en Van der Kooi verwachten niet dat die daarom in gevaar is. Het Europese energiesysteem gaat simpelweg een nieuwe fase in, dat vereist aanpassingen. En dát heeft tijd nodig. Investeringen in energieopslag, slimme netwerken en flexibel energiegebruik zijn in ieder geval essentieel. Net als innovatieve financieringsmodellen die ervoor zorgen dat er genoeg kapitaal bij nieuwe energie-technologieën terecht komt.

Met de juiste economische, technologische en beleidsmatige kaders blijft Europa op koers, verwacht Van der Kooi: “De technologieën om de problemen op te lossen zijn er en de markten komen op gang. Maar we moeten er wel voor blijven zorgen dat kapitaal in de juiste richting stroomt.”